आपण सिनेमा बघायला जातो तेंव्हा उशीर झाला तर एकमेकांना पकडत, विजेरी किंवा पायऱ्यांच्या दिव्याचा उजेड ह्यांचा आधार घेत कोणाच्या मांडीत बसण्याचे दिव्य घडणार नाही. ह्याची चाचपणी करीत बसतो. तसाच किंबहुना त्यापेक्षाही अधिक काळोख पण अनोखा अनुभव आम्ही ऑस्ट्रिया येथे जिप्सम खाणीत घेतला. व्हिएना ह्या ऑस्ट्रियाच्या राजधानी शहरापासून १७ की.मी अंतरावर सीग्रोत्ते ही खाण प्रवाश्यांचे प्रमुख आकर्षण आहे. जिप्सम जे शेती करिता खतांसाठी वापरले जाते. सिमेंट तसेच प्लास्टर ऑफ प्यारीस चा प्रमुख घटक आहे. येथे लाल, पांढरे व करडया रंगांचे जिप्सम सापडत होते. १८४८ ते १९१२ पर्यंत ही खाण कार्यरत होती. १९१२ मध्ये ब्लास्ट केला आणि खाणीत २० मिलीयन लिटर पाणी वेगाने घुसले व खाण बंद झाली.
१९३० मध्ये खाण पुन्हा प्रवासी आकर्षण म्हणून तयार करण्यात आली. खाणीत प्रामुख्याने तीन स्तर आढळतात. सर्व स्तर जमिनी खाली फक्त ९ डिग्री सेल्सिअस तापमान मध्ये पाहावे लागतात. बाहेरून पाहिल्यास एक छान प्रवेश द्वार दिसते. आपल्याला कल्पना ही येत नाही. खाण कुठे आहे? आणी ह्या आकर्षक दारातून प्रवेश होतो जमिनी खालच्या काळोखात, येथे तापमान ९डिग्री सेल्सिअस असल्याने तुम्हाला छोटी घोंगडी सदृश रजई दिली जाते.
वाळूत बनवलेलं भुयार हे एक अप्रूप असायचे. खाण म्हणजे पण एक लांबलचक भुयार मणाचे, टनी वजनाचे असे अनेक लाकडी दरवाजे, आता उघडून ठेवलेले पण पूर्वी बंद असावेत. चारी बाजूनी अंधार पायापाशी छोट्या प्रकाशाची सोय होती पण चटकन चेहरे काही दिसत नव्हते. जवळ जवळ ४ ते साडे चार किलोमीटर खाण आहे. माहिती देण्यासाठी येथे गाईड दिला जातो. बरेच दरवाजे आम्ही थंड गार वातावरणात पार केले. प्रकाशाचे जग ठिपक्यात पण दिसत नव्हते. साहस करायचे जरा हटके बघायचे हा विचार असून देखील मनात जप करीत होते.
अचानक गाईड ने थांबवले, भुयारात जेंव्हा खाण कार्यरत होती तेंव्हा खूप लोक काम करायचे. २०० फुट जमिनीखालचे कामाचे ठिकाण अतिशय गूढ. निशब्द शांततेचे असे होते. आम्ही सर्वात वरच्या स्तरावर होतो. भिंतीत खोल्या केलेल्या होत्या. घोड्यांचे तबेले, प्रार्थनेची खोली, विश्रांतीची खोली, स्वयंपाकाचे ठिकाण जवळ जवळ एक पूर्ण वसाहत फक्त जमिनीखाली. काय करमणूक? कुठे परिवार? कसा घेत असतील मोकळा श्वास एक कुठेतरी झरोका दिसायचा. छे भयंकर स्थिती असते खाणीत, आपण मात्र जमिनीवर धनाढय होतो ते ही लोकांचे जीवन गाडून! आता सुद्धा थरारक वाटत होते. तिथे एक जागा वाईन साठी होती ह्याच जागेवर निशब्द जागेवरील खाण कामगार उत्सव साजरे करायचे. आनंदी ठेवण्याचा जमिनी खालचा हा अनोखा प्रयत्न. मानाने त्या सर्वांकरता सलाम केला.
काही खोल्या गेल्यावर पाण्याने भरलेले छोटे तळे, म्हणजे खोलगट जागा दाखवली. तिथे अंधार, हिरवा रंग ह्या पलीकडे मला काहीही दिसले नाही. गाईड म्हणाला अजून सुरवात झाली नाही. किती रहस्ये बघायची आहेत ह्याचा काही अंदाज येत नव्हता. प्रेअर च्या ठिकाणी आम्हाला थांबवण्यात आले. जे कोणी येथे गाडले गेले त्याकरिता प्रार्थना करा असे सांगण्यात आले. मी हात जोडून विश्व प्रार्थना मनात म्हणाले. तोच नेपाळी गाईड मला विचारतो फ्रॉम इंडिया? येस. आर यु मल्याली? सावळा रंग कसा दिसला ह्याला? हा विचार करत रागच आला. मुलगा मात्र खो खो हसत होता. 
पुढे पुढे चालत होतो, आता म्हणे दुसऱ्या स्तरात आलो. काही पायऱ्या बनवलेल्या होत्या.
तिथून खाली उतरायचे. खाली विस्तीर्ण असा जलाशय होता. पाण्यावर पूर्ण हिरवा रंग होता. लाइफ जाकेट देण्यात आली. २००४ ला बोटीचा अपघात झाला त्यात चार व्यक्ती मरण पावल्या. अरे देवा! आता हे काय संकट म्हणून लेकाचा हात घट्ट धरला. बेटा वडिलांबरोबर बिनधास्त होता. मीच मात्र स्वामी, साई, बापू यांचा धावा करत होते. पायऱ्या उतरून खाली गेले म्हणजे सगळ्यात खालचा तिसरा स्तर. हळू हळू एक बोट आमच्या कडे येत होती. काळ्या मिट्ट अंधारात डोलत होती. जवळ आल्यावर पाहिली आपली नल दमयंतीच्या गोष्टीतील किंवा दिलीप कुमार यांच्या चित्रपटातील हंसांची नौका मस्त सोनेरी रंगात आम्हाला घेण्यासाठी पायरी जवळ आणली गेली.
दिमाखदार बोटीतून प्रवास सुरु झाला.जमिनी खालचे तळे, खाण मानव निर्मित परंतु पाणी मात्र अजूनही अविरत येते. पंपाने उपसून घेतात. पूर्ण काळा अंधार, डोक्यावरती छतावर पहिल्या थराचे अजून एक तळे. 
काही ठिकाणी कमानी होत्या. त्याखालून नौका जायची, काही ठिकाणी छोटासा प्रकाशाचा ठिपका जाणवायचा. सर्व निशब्द: शांतता. घन गंभीर वातावरण, फक्त ९ सेल्सियस तापमान, पाण्यात हात घातला, थंड पाणी, चटकन बोटे गारठली. ह्याचे चित्रीकरण थ्री मस्केटीअर ह्या चित्रपटासाठी झालेले आहे. अनोखे दृश प्रत्येक टप्प्यावर होते. पाण्यावर पडलेले बोटीचे प्रतिबिंब बोटीवरचा कंदील दाखवत होता. भिंतीवर वेगवेगळ्या छटा निर्माण झालेल्या होत्या. कधी उंच अशा एकाद्या कोपऱ्यात पाणी चमकताना दिसायचे. मंद असे प्रकाशझोत सौन्दर्य अजून वाढवत होते पण अंधाराचा डौल कुठे ही बिघडवत नव्हते.
अर्धा तासाहून अधिक काळ बोटीत होतो. पायऱ्या चढून वर आलो. थोड्यावेळ पुन्हा टनेल पार केले. डोळे प्रकाशाने पटकन मिटवले. अजूनही स्मरणात राहिला निशब्द: करणारा युरोप मधील सर्वात मोठ्या जमिनीखालच्या तळ्यातील प्रवास. आज पर्यंत १०मिलीयन लोकांनी हे तळे पाहून झाले. गेल्या वर्षी २५०,००० प्रवासी येवून गेले. 
आम्ही पण तिघे त्यात आहोत. इतका विलक्षण अंधारातला प्रवास तो ही पाण्यातील. जिथून प्रवेश केला. तिथेच कॉफी घेतली. परतीचा प्रवास बस मध्ये अबोल पणे केला. कारण मन भरून व्यापून राहिला जमिनीखालच्या तळ्यातील……रोमांचकारी अनुभव.
आमच्या दोघींचा मैत्रिणींचा फोन म्हणजे एक प्रचंड उत्सुकता अहो न ची होती, मुलगा पण म्हणायचा घरात राहून तुम्ही इतके काय बोलता. तसा आमचा फोन एक दिवसा आड असतोच. सर्व विषय समावेशक, असे हे चालते, ब्लॉग आहेत मुलांच्या समस्ये पासून ते समाजकारणापर्यंत. मोलकरीण समस्या, नवऱ्याच्या आवडी, स्वभाव, नातेवाईकांचे अनुभव. नवीन आलेले सिनेमा, नाटके सध्या चालू असलेले घडामोडी. भारतातील राजकारण, शेजारणीच्या गुजगोष्टी, सोन्याचे भाव, भाजीचे भाव, जमेल तर एखादी रेसिपी, मुलांचा शाळेचा डबा, खरेदी, आजार, इतर मैत्रेणींची चौकशी, ब्लॉगचे विषय.अनेक विषय असतात. 
दिवाळीत तर फोनवर लाडू, चकली ह्यांची रेसिपी असतेच अधिक भरीस भर म्हणजे मी पण काही स्वयंपाकात गोंधळले तर लगेच फोन करते. ‘हे’ लगेच म्हणतात की, ह्यापेक्षा भारतात जावून खावून आलो तर स्वस्त पडेल. पण अडचणीला पहिली आईच आठवते ना!
आता सुट्टीला भारतात एकटा निघालाय. आपण किती मोठे झालोय हे सतत आजमवायचे असते. आम्हाला ही धाकधूक आहेच. पण आईचे दोन दिवसात सूचनांचे इतके फोन आले की, त्या पेक्षा मी गेले असते तर बरे. अजूनही फोन चालूच आहेत. ठरवून फोन करूया असे कलम मान्य झाले तरी चार दिवसात पुन्हा फोन. फार नको बोलूस तुझा आवाज ऐकायचा होता. आईच्या माये ला जगात तोड नाही हेच खरे. 
अजूनही असे मिस कॉल येतात की, आपले बिल वाढवतात. काही मैत्रिणी आमच्या घरी फक्त इन कमिंग आहे. कारण आमची मुले लहान आहेत, केंव्हाही बटने दाबतात व राँग कॉल करतात. तुम्हीच करा. काय बोलणार कप्पाळ? करते मी लाजे खातर. माझे मुल लहान होते का? हा प्रश्न पडतो. बर करावा तर, त्यांच्या बाळाचे कौतुक करण्यावर माझे फोन बिल वाढते. 
पहिला फोन करणारी मैत्रीण अशी आहे की आंम्ही दोघीही आलटून पालटून फोन करतो कारण आमची मैत्री आहे.एकमेकीना चैन पडत नाही त्याकरता आम्ही आमच्यावर कुठलाही खर्च फक्त स्वता करता करीत नाही. घरच्या बजेट मध्ये बसवायचे असते. आणि आमचे दोघींचे अहो पण आमच्या मैत्री करता खुश असतात. आईचा येणारा फोन हा तिच्या एकटे राहण्याकरता खूप गरजेचा आहे. लेक, नातवंड व जावई हे तिच्या पासून दूर आहेत. आम्ही इकडूनच त्याचे बिल ऑन लाईन भरतो. ह्या बिला मुळे आम्हाला आई चा दिलासा आहे हे जाणवते व सुरक्षित वाटते. आम्हा कोणालाही इकडे बरे नसले की त्या दिवशी आईचा फोन काळजीचा येतो, व म्हणते, काल रात्री पासून चैन पडत नाही. तुम्ही ठीक आहात न. हिला बरोबर कोणीही न कळवता कळते हीच आईची टेलीपथी, अनेक बिल भरण्याचे बळ देते. आईने आपल्याला वाढवले म्हणून कुठलेही बिल लावलेले नसते. 
सकाळी फिरण्या करता बाहेर पडले. काही मैत्रिणी मुलांना शाळेच्या बस करिता सोडवायला आल्या होत्या. रस्त्याच्या कोपऱ्यावर बरीच गर्दी गोळा झाली होती. सगळे पुरुष होते, त्यातल्या काही जणांचा घोगरा आवाज घाबरून ओरडल्या सारखा होता. त्यातले काही जण एक पायावर उडया मारल्यासारखे पटापट पाय वर उचलत होते. व्यायामाची जागा नव्हती. आम्ही तमाम आई वर्ग आश्चर्याने बघत, अंदाज घेत होतो. आमची काही धिटुकली बाळे, सूचना न जुमानता पुढे गेली. क्षणाधार्त पळत माघारी आली, ते ही किंचाळत. मम्मा, डॉगी चे बाईट करणारे पिल्लू आहे. बस आली आयांनी पोरे ढकलली. स्वताही धूम ठोकत आत पळून गेल्या. मला काही कळायच्या आत माझा पाय घोट्याजवळ घट्ट धरला गेला. धारदार दात मला जाणवत होते. त्याचे अंग पूर्णपणे थरथरत होते. मागून माझ्यामैत्रिणींचा किंचाळ्या ऐकू आल्या. चावले! चावले!. पिल्लू अजून घाबरले. मला काळजी होती कर्र कर्र आवाज येत होता खरेच चावले तर, किती सुया बसतील.
मला कुत्रा पाळल्याचा अनुभव आहे. माहेरी ‘पाशा'( जर्मन शेफर्ड) होता. आता मार्शल हाही जर्मन, सनी हा रॉट जातीचा, माझ्या मुलाकरता ‘ज्याकी’ हा पॉम पिल्लू असल्यापासून आमच्या बरोबरीने घरात होता. ह्यांना पण लहानपणी पासून आवड व घरात पाळला होता. त्यामुळे मी ह्या चावऱ्या वेड्याला अलगद माझ्या पायापासून सोडवले. जवळ पोटाशी धरले. कोणीतरी चावरे म्हणून सोडून दिलेले असावे. माणसांचा खूप राग होता. नीट वागवले नसणार. बिलगून बसले. मैत्रिणी अग सोडून दे म्हणून कलकलाट करू लागल्या. खिडकीतून मुलगा बघत होता. आपण पिल्लू आणू या म्हणून अजूनही दंगा करतो, त्याला तर ही पर्वणीच होती. धावत खाली आला, येताना बिस्कीट चा पुडा, पाणी देण्यासाठी वाटी घेऊन आला. तो जवळ आला की, ह्या पिल्लाने हातातून खाली उसळी मारली व मुलाचा पाय पकडला. आता मात्र मी पुरतीच घाबरले. उगाच कनवाळू झाले असे क्षणभर वाटले. त्याचा पाय जबड्यातून सोडवला. खायला दिले. पटापट संपविले. 
खूप दिवस जेवण गेले नाही. सारखे वाटायचे कुठूनतरी मला शोधत येईल. पण बरेच महिने झाले ते काही परत आले नाही. एक दिवस घरी काम करणारी मेड आली म्हणाली मला आता गावी जायचे आहे. माझ्या बहिणीचे मुल हरवले आहे. मिळत नाही. मला क्षणात पिल्लू आठवले, त्याचे माझे नाते काही तासांचे होते. आपले मुल म्हणजे आपला श्वास तोच हरवला तर, जगायला उमेद कुठून मिळणार? एकटे असणाऱ्या आजी आजोबांच्या डोळ्यात रिकामे पण दिसते. जगात कुठे तरी, त्यांचे पिल्लू नोकरी करता लांब गेलेले असते. सध्या वेळ मिळाला की डॉग सीटर कडे जाते, मालक गावाला गेल्यामुळे ते तिथे राहतात. त्यांना भेटून, त्यांचे लाड करून येते. ते माझी वाट पाहतात त्यांतूनच मी माझ्यातले पिल्लू जपते. नाना नानी पार्क मधले आजी आजोबा पण एकमेकांचे साथीदार बनलेले असतात तेंव्हा जाणवते की, नवीन जीवनाची सुरवात झाली आहे. 
पुरुष दिन……….शुभेच्छा .
पाठ, पोट, अंग, पाय, अजून काय काय डोळे भरून पाहतात. गर्भार रूप वेगळे शोधता सहज येते म्हणे. तिथे पण रंगाला महत्व पण आहे.गोरा रंग चालत नाही, चक्क काळ्या रंगाची स्तुती करतात (भारताच्या इतिहासाची कल्पना असावी). तो काय किंवा ती काय पूर्ण परिवारावर मनापासून प्रेम करणारे असंख्य आहेत. थंडीत, पावसाळ्याच्या सुरवातीला ह्या जमाती कडे आदराने पहिले जाते.
अश्याच एका मावशीला शनिवारी संध्याकाळी, माझा लेक घेऊन आला. त्याला दिलेल्या वचनामुळे मी पण कटिबद्ध होते. मावशी, ”जरा हात लाव टोपलीला” म्हणून हुकुम देती झाली. मी मासा प्रजातीशी ओळख नुकतीच करून घेतली होती. वरण भात परब्रह्म असणारी मी, नवखीच होते. टोपलीत एका कपड्याखाली हे खेकडे महाशय झाकून ठेवले होते. सगळे हलत डुलत होते.त्यातला एकही बाहेर पडू शकत नव्हता. बाहेर पडला तर, पाय नेतील त्या दिशेला सैरावैरा अक्षरशः पळतो. जुजबी माहिती मला होती. कोळीण पण निवांत होती. मला एक खेकडा हवा होता.मी तर बादच होते, हे परदेशी नोकरीला होते. कोळीणीच्या लक्षात हे नवखे पण आले असावे. माझ्या चौकश्या सुरु केल्या. घरात म्हातारी कोण? माझी आई.शेवटी, असे ठरले की,तिने रविवारी दुपारी येवून मला चिम्बोरीची पाकनिष्पत्ती दाखवायची. चहा पिवून कोळीण मावशी गेल्या. वाटपाचे सामान तयार करून ठेव, असा प्रेमळ आदेश पण दिला. अर्धा तास मैत्रीचा झाला.
सामान पुन्हा भरण्यात नऊ झाले. ह्यांचा फोन आला, आवाजा वरून म्हणाले बर नाहीये का? पंधरा मिनिटे फोन बिल झाले. चिरंजीवाना उठवले. तो बाबांशी त्यापुढे बोलला. आई तुला तिची गमंत झाली ते सांगणार आहे. अर्धा तास मी खेकडा पुराण सांगत होते. तर म्हणतो कसा मला ते इतके आवडतात. आता पण जमिनीवर दिसतात. कपाळाला हात लावून घेतला. सकाळी दहा वाजता कॉट वर पाठ टेकली. कोळीण आली तिला सांगण्यात वेळ गेला. आई तर दिवसभर फोन वर ज्याला त्याला हेच सांगत होती. आता त्यांना सराईतपणे पकडून रस्सा, तर्री करते. मुलगा त्यांच्या पायाची नामो निशाणीही शिल्लक ताटात ठेवत नाही. सगळे फस्त होते. अजूनही त्यांचा हिसका विसरले नाही. म्हणतात न भित्या पाठी……… 
माय मराठी…………..मोठी मराठी.
‘शालू हिरवा,…………. साजणी बाई, येणार साजण माझा……….
एकेक, शालू सर्वांच्या हातातून फिरत होता. पैठणी, शालू, हिऱ्याची निदान एक छोटीशी अंगठी ही राजेशाही स्वप्ने मुलींच्या मनात नैसर्गिक असतात. माझीही होती. वर वधू त्यांचे नातेवाईक, त्याचा मित्र, तिच्या मैत्रिणी ह्यांच्या हातातून शालू फिरत होता. हा नको, तो नको करत, सर्व संमतीने एक शालू निवडला. पुन्हा तो सर्वांच्या हातातून फिरला. माझी चुळबुळ चाललेली होती. हिला आवडला का कधी विचारणार? सासर्यांनी विचारले, सुनबाई पसंत आहे का शालू? तिने हो म्हटले, आणि मुंबईच्या, तुमच्या मैत्रिणी त्यानला पसंद पडला की नाही. मी पण मान डोलावली. मला ही एक साडी त्यांनी निवडली. 
माझे लग्न ठरले. आंम्हाला दोघांना खरेदी साठी पाठवायचे ठरले. दादर ची निवड केली. शालू घेवूया, मस्त जेवूया असा फर्मास बेत मी केला. प्लाझा चा भाग तसा फिरण्या करता मस्तच आहे. आता दुकानाची नावे आठवत नाहीत पण अलंकारिक, भावूक नावे असतात. हे दुकान झाले, ते पण पाहूया…….असे करत करत आम्ही फिरत राहिलो. 
काल जेवण्यासाठी हॉटेल मध्ये गेलो होतो. पदार्थ सांगण्यासाठी मेनू कार्ड पाहत होतो. पदार्थ येई पर्यंत वेळ होता. साहजिकच शेजारी कोण आहे हे पाहीले. दोन छोटी मुले, मोठे साधारण चौथीत असावे, व छोटी शाळेत नुकतीच जाणारी असावी. छान गोंडस चेहऱ्याची बाळे होती. हॉटेल शांत वातावरणाचे होते, मंद सुरात संगीत होते. नेहमीच्या उडपी गलक्यापेक्षा कधीतरी ही शांतता पण आवडते. पदार्थ आले, माझे निरीक्षण आटोपते घेतले. 
दुसरा प्रसंग…….
आता १३ पूर्ण झाली. ऐलायसी पोलिसी, नेट वर अजुकेशनल साईट्स आवडीने बघतो, आमच्या बरोबर चर्चा करतो. वेगवेगळ्या फ्याक्टरी दाखवतो, त्याच्या बरोबर संध्याकाळी खेळायला हेंल्थ क्लबला जातो. फेस बुक, पी. एस. टू. खेळण्यासाठी पार्टनर होतो. आठवीचा अभ्यास घेतो. त्याची स्वताची मत तयार होतात. आम्ही मतांना योग्य दिशा दाखवण्याचे काम करतो. त्याला प्राडो, पजेरो गाड्या आवडतात, बाबांची पण आवड आहे, म्हणून पगारात किती आलौंस मिळतो, त्यामध्ये ह्या गाड्यांचा ई एम आय कसा बसेल ह्याचा प्रोजेक्ट तो करतो. त्याला गाड्यांच्या शो रूम मध्ये घेऊन जातो, प्रश्न तो विचारतो. पैशांचा हिशोब करतो. चाललय जस जमेल तसं 
घरे बोलतात! अगदी खरे काय ते सांगतात. घरांच्या नावाच्या पाट्या खूपच बोलक्या असतात. तसेच प्रवेशद्वार पण बोलते. काही खुणा देते. घर त्या कुटुंबाचा आरसा असे म्हणतात. टापटीप ठेवलेल्या घरात पण सुख असते ,तसेच छुपे वादळ ही समजते. घराच्या प्रवेश द्वारा पासून सुरवात करू.
१३) चपलांची सोय, एखादे छोटेसे रोपटे, दाराजवळ असले की वास्तूशास्त्र व स्वच्छता यांचा अभ्यास केला आहे. इतर विषयांची चतूरस्त्रता घरात असावी हा आडाखा मी बांधते.
Anukshre 